ប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើម

 

I. សេចក្ដីផ្ដើម

ប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមជាប្រព័ន្ធមួយយ៉ាងសំខាន់សម្រាប់ទ្រង់ជីវិតរបស់ មនុស្ស សត្វ។ ព្រោះថារាល់វិនាទី មនុស្ស សត្វ ដែលមានជីវិតគឺត្រូវការដកដង្ហើមចេញចូលជាប្រចាំ។ ការដកដង្ហើមចូលគឺក្នុងគោលបំណងនាំយកឧស្ម័នអុកស៊ីសែនចូលក្នុងសារពាង្គកាយដើម្បីចូលរួមដឹកនាំអេឡិចត្រុងទៅផលិតថាមពល ATP ដែលជាអាហាររបស់សារពាង្គកាយ។ ចំណែកឯការដកដង្ហើមចេញគឺវាបាននាំមកឧស្ម័នកាបូនឌីអុកស៊ីតដែលជាឧស្ម័នពុលចេញមកក្រៅសារពាង្គកាយវិញ។ ដូចនេះការសិក្សាពីប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមមានន័យថាជាការសិក្សាអំពីការផ្លាស់ប្ដូរឧស្ម័នដើម្បីឲ្យកោសិកាអាចរស់បាន។ ប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមនិងប្រព័ន្ធរបត់ឈាមជាដៃគូនឹងគ្នាយ៉ាងសំខាន់ដែលមិនអាចខ្វះបាន។ ពីព្រោះថារាល់ឧស្ម័ន អុកស៊ីសែន និង កាបូនឌីអុកស៊ីត គឺត្រូវបានដឹកជញ្ជូនតាមរយៈប្រព័ន្ធរបត់ឈាមពីសួតទៅកាន់សរីរាង្គផ្សេងៗ និងពីសរីរាង្គផ្សេងៗមកកាន់សួតវិញ។

 

II. គោលបំណង

គោលបំណងសំខាន់ៗក្នុងមេរៀននេះគឺការផ្ដល់នូវចំណេះដឹងទាក់ទងទៅនឹង លក្ខណៈទូទៅ​ រចនាសម្ព័ន្ធ និង តួនាទី របស់ប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើម។ លើសពីនេះក៏មានការនិយាយអំពីការវិត្តរបស់ប្រព័ន្ធមួយនេះតាំងពីដំណាក់កាលដំបូងរហូតដល់ដំណាក់កាលចុងក្រោយដែលមានសរីរាង្គគ្រប់គ្រាន់អាចបង្កើតបានជាប្រព័ន្ធមួយដែលយើងហៅថាប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើម។

 

    III. លក្ខណៈទូទៅ

ប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមមានសរីរាង្គទាំងអស់ដែលពាក់ព័ន្ធនឹងការដកដង្ហើម។ ទាំងនេះរួមមាន ច្រមុះ បំពង់ក ទងសួត និងសួត។ ប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមធ្វើរឿងសំខាន់ពីរយ៉ាង៖ វានាំអុកស៊ីសែនចូលទៅក្នុងខ្លួនរបស់យើង ដែលយើងត្រូវការសម្រាប់កោសិការបស់យើងដើម្បីរស់នៅ និងដំណើរការបានត្រឹមត្រូវ។ ហើយវាជួយយើងកម្ចាត់កាបូនឌីអុកស៊ីត ដែលជាផលិតផលកាកសំណល់នៃមុខងារកោសិកា។ ច្រមុះ បំពង់ក បំពង់ក បំពង់ខ្យល់ និងទងសួត សុទ្ធតែដំណើរការដូចប្រព័ន្ធបំពង់ ដែលខ្យល់ត្រូវបានបញ្ចូលទៅក្នុងសួតរបស់យើង។ នៅទីនោះ ក្នុងថង់ខ្យល់តូចបំផុតដែលហៅថា alveoli អុកស៊ីសែនត្រូវបាននាំចូលទៅក្នុងចរន្តឈាម ហើយកាបូនឌីអុកស៊ីតត្រូវបានរុញចេញពីឈាមចេញទៅក្នុងខ្យល់។ នៅពេលដែលមានអ្វីមួយខុសប្រក្រតីជាមួយផ្នែកនៃប្រព័ន្ធដកដង្ហើម ដូចជាការឆ្លងមេរោគដូចជាជំងឺរលាកសួត វាធ្វើឱ្យយើងពិបាកទទួលបានអុកស៊ីសែនដែលយើងត្រូវការ និងដើម្បីកម្ចាត់ចោលនូវផលិតផលកាកសំណល់កាបូនឌីអុកស៊ីត។ រោគ សញ្ញា ទូទៅ នៃ ផ្លូវ ដង្ហើម រួម មាន ការ ថប់ ដង្ហើម ក្អក និង ឈឺ ដើម ទ្រូង។

IV. រចនាសម្ព័ន្ធ

ប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមជួយនាំខ្យល់ចេញពីបរិយាកាសចូលទៅក្នុងខ្លួននិងបញ្ចេញកាកសំណល់ឧស្ម័នចេញពីរាងកាយ។ទាំងនេះត្រូវបានដាក់ជាក្រុមទៅជាបីប្រភេទសំខាន់ៗគឺផ្លូវខ្យល់ សួតនិងសាច់ដុំផ្លូវដង្ហើម។

1.    ផ្លូវខ្យល់

ច្រមុះនិងមាត់:ការបើកចំហរដែលអនុញ្ញាតឲខ្យល់នៅខាងក្រៅហូរចូលទៅក្នុងសួត។

Cilia ជារោមតូចល្អិតស្ថិតនៅតាមផ្លូវដង្ហើម វាមាននាទីជួយទប់ស្កាត់ធូលី និង ភ្នាក់ងារបង្កជំងឺផ្សេងៗមិនឲ្យចូលទៅក្នុងសួត។

Pharynx(បំពង់ក)៖ដឹកនាំខ្យល់ពីច្រមុះនិងមត់ទៅបំពង់ក។

 

 Larynx(ប្រអប់សំលេង)៖ដឹកនាំខ្យល់បំពង់ស្រោមពូកនិងមានខ្សែសំលេងសម្រាប់សំលេង។

 Trachea(បំពង់ខ្យល់)៖បំបែកចូលទៅក្នុងបំពង់bronchialឆ្វេងនិងស្តាំដែលដឹកនាំដោយខ្យល់ទៅសួតខាងឆ្វេងនិងស្តាំ។Trachea មានបួនស្រទាប់ដូចជា៖

·       Mucosa

·       Submucosa

·       Cartilaginous layer

·       Adventita

 

2.    សួត

សួតជាសរីរាង្គដែលមានគូនៅក្នុងធ្មេញទ្រូងដែលអាចឲមានការផ្លាស់ប្តូរឧស្ម័នរវាងឈាមនិងខ្យល់។

 សួតមានពីស្រទាប់ដូចជា៖

•       Parietal Pleura

•       Visceral Pleura

សួតមានប្រាំLobeដោយខាងឆ្វេងមានពីរគឺ Superior និង Inferior ។ ចំពោះផ្នែកខាងស្ដាំវិញមានបីLobe គឺមានដូចជា Superior, Middle, និង Inferior ។

សួតត្រូវបានបែងចែកជា៥រន្ធគឺ÷

·       បំពង់ទ្រូង :បំពង់ក្នុងសួតដែលបញ្ចេញខ្យល់ចូលទៅក្នុងbronchiolesនិងអនុញ្ញាតឲខ្យល់ចេញពីសួត។

·        Bronchioles: បំពង់bronchialតូចជាងនៅក្នុងសួតដែលដឹកនាំខ្យល់់ទៅកាន់ថង់ខ្យល់តូចដែលគេស្គាល់ថាជាalveoli។

·       Alveoli: កាបូបស្ថានីយbronchioleដែលត្រូវបានព័ទ្ធជុំវិញដោយសរសៃឈាមហើយជាផ្ទៃដង្ហើមនៃសួត។

·       សរសៃឈាម: សរសៃឈាមដែលដឹកនាំឈាមអុកស៊ីសែនបានអស់ពីបេះដូងទៅសួត។

·       សរសៃឈាមសួត: សរសៃឈាមដែលនាំឈាមសម្បូរអុកស៊ីសែនចេញពីសួតត្រឡប់ទៅបេះដូងវិញ។

3.    សាច់ដុំផ្លូវដង្ហើម

·       ដ្យ៉ាហ្វក្រាម(Diaphram)៖ ភាគថាសសាច់ដុំដែលខ័ណ្ឌចែកប្រអប់ទ្រូងពីប្រអប់ពោះ។វានិងសម្រាកដើម្បីជួយឲ្យដកដង្ហើម។

·       សាច់ដុំកណ្តាល៖ ក្រុមសាច់ដុំជាច្រើនដែលស្ថិតនៅចន្លោះឆ្អឹងជំនីដែលជួយពង្រីកនិងបង្រួញធ្មេញទ្រូងដើម្បីជួយក្នុងការដកដង្ហើម។

·       សាច់ដុំពោះ៖ ជំនួយក្នុងការដកដង្ហើមលឿននៃខ្យល់។

 

V. តួនាទី

មុខងារសំខាន់នៃប្រព័ន្ធដង្ហើមគឺដើម្បីរៀបចំដំណើរការនៃការស្រូបយកអុកស៊ីសែនពីខាងក្រៅតាមរយៈប្រព័ន្ធខ្យល់និងយន្ដការដង្ហើមកោសិកា។ កាកសំណល់មួយពីដំណើរការគឺកាបូនឌីអុកស៊ីតដែលឈានដល់ចរន្តឈាមហូរចូលសួតហើយត្រូវបានយកចេញពីរាងកាយទៅក្នុងបរិយាកាស។

ប្រព័ន្ធដង្ហើមទទួលខុសត្រូវសម្រាប់ការសំរបសំរួលមុខងារទាំងអស់នេះ។ ជាពិសេសវាទទួលខុសត្រូវចំពោះការច្រោះនិងធ្វើឱ្យសើមខ្យល់ដែលនឹងចូលក្នុងរាងកាយបន្ថែមលើការច្រោះម៉ូលេគុលដែលមិនចង់បាន។

វាក៏ទទួលខុសត្រូវផងដែរចំពោះការធ្វើនិយ័តកម្ម pH នៃអង្គធាតុរាវរាងកាយ ដោយប្រយោល។ គ្រប់គ្រងកំហាប់ CO2ដោយរក្សាទុកវាឬលុបបំបាត់វាចោល។ ម៉្យាងទៀតវាពាក់ព័ន្ធនឹងបទប្បញ្ញត្តិសីតុណ្ហភាពសីតុណ្ហាភាពសំងាត់អ័រម៉ូននៅក្នុងសួតនិងជួយប្រព័ន្ធ olfactory ក្នុងការរកឃើញក្លិន។

 

លើសពីនេះទៀតធាតុនីមួយៗនៃប្រព័ន្ធដំណើរការមុខងារជាក់លាក់មួយ: រន្ធច្រមុះកំដៅខ្យល់និងផ្តល់ការការពារដល់ពពួក ស្វ័រ (pharynx, larynx) និងបំពង់ខ្យល់ (trachea) សម្រុះសម្រួលការឆ្លងកាត់ខ្យល់។

លើសពីនេះទៅទៀត pharynx មានជាប់ទាក់ទងនឹងការឆ្លងកាត់ចំណីអាហារនិង larynx នៅក្នុងដំណើរការនៃការបន្លឺសំឡេង។ ទីបំផុតនៅក្នុង alveoli ដំណើរការនៃការផ្លាស់ប្តូរឧស្ម័នកើតឡើង។

VI. ការវិវឌ្ឍន៍

•       ការវិវត្តនៃប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមចាប់ផ្ដើមឡើងនៅសប្ដាហ៍ទី៤ នៃការមានផ្ទៃពោះ។ នៅត្រឹមសប្ដាហ៍ទី២៨ Alveoli គ្រប់គ្រាន់ពេញវ័យដែលទារកកើតមិនគ្រប់ខែនៅពេលនេះជាទូទៅអាចដកដង្ហើមដោយខ្លួនឯងបាន។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមមិនត្រូវបានវិវត្តពេញលេញទេ រហូតដល់កុមារភាពដំបូង នៅពេលដែលការបំពេញបន្ថែមនៃ Alveoli ពេញវ័យមានវត្តមាន។ប្រហោងច្រមុះ (Nasal cavity)វិវត្តនៅសប្ដាហ៍ទី4

•       Larynx វិវត្តនៅសប្ដាហ៍ទី4-5(នៅថ្ងៃទី៣៣នៃការពពោះ)

•       pharynx វិវត្តនៅសប្ដាហ៍ទី4

•       បំពង់ខ្យល់(Trachea) វិវត្តនៅសប្ដាហ៍ទី7-8(ខែទី២)

•       សួត(Lung) វិវត្តនៅសប្ដាហ៍ទី8

•       Cilia វិវត្តនៅសប្ដាហ៍ទី10

•       ទងសួត(bronchioles) វិវត្តនៅសប្ដាហ៍ទី18

•       ចាប់ពីសប្តាហ៍ទី 24 នៃការមានផ្ទៃពោះ (រហូតដល់អាយុប្រហែល 8 ឆ្នាំ) ថង់ផ្លូវដង្ហើមទាំងនេះលូតលាស់ និងកើនឡើង ដោយបន្ថែមផ្ទៃបន្ថែមទៀតសម្រាប់ការផ្លាស់ប្តូរអុកស៊ីសែន និងកាបូនឌីអុកស៊ីត។

•       នៅពេលមានផ្ទៃពោះ 28 សប្តាហ៍ ការផ្លាស់ប្តូរឧស្ម័ននៅក្នុងសួតអាចធ្វើទៅបាន ទោះបីជា alveoli មិនទាន់ត្រូវបានបង្កើតឡើងពេញលេញក៏ដោយ។

ដំណើរការវិវឌ្ឍន

1.    សប្ដាហ៍ទី៤ ដល់ ៧

ការវិវឌ្ឍន៍ផ្លូវដង្ហើមនៅក្នុងអំប្រ៊ីយ៉ុងចាប់ផ្តើមនៅសប្តាហ៍ទី 4 ។ ជាលិកា Ectodermal ពីតំបន់ក្បាលខាងមុខ ចូលទៅខាងក្នុងបង្កើតជារណ្តៅ olfactory ដែលប្រសព្វជាមួយជាលិកា endodermal នៃ pharynx ដែលកំពុងអភិវឌ្ឍ។  រណ្តៅ olfactory គឺជារចនាសម្ព័ន្ធមួយក្នុងចំនោមរចនាសម្ព័ន្ធមួយគូដែលនឹងពង្រីកទៅជាប្រហោងច្រមុះ។  ក្នុងពេលជាមួយគ្នានេះ សួតបង្កើតជាដុំពក។  ទងសួតគឺជារចនាសម្ព័ន្ធរាងជាលំហដែលផ្សំឡើងដោយជាលិកាដែលប៉ោងពីខាងមុខ។  Foregut គឺ endoderm ទាបជាងថង់ pharyngeal ។  ដុំពក laryngotracheal គឺជារចនាសម្ព័ន្ធដែលបង្កើតចេញពីផ្នែកបន្ថែមបណ្តោយនៃសួត នៅពេលដែលការអភិវឌ្ឍន៍រីកចម្រើន។  ផ្នែកនៃរចនាសម្ព័ន្ធនេះដែលនៅជិតបំផុតនៃ pharynx ក្លាយជា trachea ខណៈពេលដែលចុង distal ក្លាយជា bulbous កាន់តែច្រើនបង្កើតជា buds bronchial ។ 

ទងសួតគឺជារចនាសម្ព័ន្ធមួយគូដែលនៅទីបំផុតនឹងក្លាយជាទងសួត និងរចនាសម្ព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមខាង ក្រោមទាំងអស់។

2.    សប្ដាហ៍ទី៧ ដល់ ១៦

ពន្លក ទងសួត បន្តទៅសាខា នៅពេលដែលការអភិវឌ្ឍន៍រីកចម្រើន រហូតដល់ ទងសួតផ្នែកទាំងអស់ត្រូវបានបង្កើតឡើង។  ចាប់ផ្តើមនៅជុំវិញសប្តាហ៍ទី 13 lumen នៃ bronchi ចាប់ផ្តើមពង្រីកនៅក្នុងអង្កត់ផ្ចិត។  នៅសប្តាហ៍ទី 16 bronchioles ផ្លូវដង្ហើមបង្កើត។  ទារកឥឡូវនេះមានរចនាសម្ព័ន្ធសួតសំខាន់ៗទាំងអស់ដែលពាក់ព័ន្ធនឹងផ្លូវដង្ហើម។

3.    សប្ដាហ៍១៦ ដល់ ២៤

នៅពេលដែល bronchioles ផ្លូវដង្ហើមបង្កើតបាន ការវិវឌ្ឍន៍បន្ថែមរួមមានការរីកធំនៃសរសៃឈាម ឬការវិវត្តនៃសរសៃឈាម ក៏ដូចជាការបង្កើតបំពង់ alveolar និង alveolar precursors។  នៅសប្តាហ៍ទី 19 ទងសួតផ្លូវដង្ហើមបានបង្កើតឡើង។  លើសពីនេះ កោសិកាដែលគ្របដណ្ដប់លើរចនាសម្ព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមចាប់ផ្តើមខុសគ្នា ដើម្បីបង្កើត pneumocytes ប្រភេទ I និង II ។  នៅពេលដែលកោសិកាប្រភេទទី II មានភាពខុសប្លែកគ្នា ពួកវាចាប់ផ្តើមបញ្ចេញសារធាតុ surfactant សួតក្នុងបរិមាណតិចតួច។  នៅសប្តាហ៍ទី 20 ចលនាដកដង្ហើមរបស់ទារកអាចចាប់ផ្តើម។

4.    សប្ដាហ៍ទី ២៤ ដល់វគ្គបញ្ចប់

ការលូតលាស់ និង ភាពពេញវ័យរបស់ ប្រព័ន្ធ ផ្លូវដង្ហើម កើតឡើងចាប់ពីសប្តាហ៍ ទី ២៤ រហូត ដល់ រយៈពេលចុងបញ្ចប់។ alveolar precursors កាន់តែច្រើនមានការរីកចម្រើន ហើយបរិមាណដ៏ច្រើននៃ surfactant pulmonary ត្រូវបានផលិត។  កម្រិត surfactant ជាទូទៅមិនគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីប្រព្រឹត្តតាមសួតប្រកបដោយប្រសិទ្ធភាពរហូតដល់ប្រហែលខែទីប្រាំបីនៃការមានផ្ទៃពោះ។  ប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមបន្តពង្រីក ហើយផ្ទៃដែលនឹងបង្កើតជាភ្នាសផ្លូវដង្ហើមមានការរីកចម្រើនបន្ថែមទៀត។  នៅចំណុចនេះ សរសៃឈាមសួតបានបង្កើតឡើង និងបន្តពង្រីក បង្កើតបានជាផ្ទៃធំសម្រាប់ផ្លាស់ប្តូរឧស្ម័ន។  ដំណាក់កាលសំខាន់នៃការអភិវឌ្ឍន៍ផ្លូវដង្ហើមកើតឡើងនៅសប្តាហ៍ទី 28 នៅពេលដែល alveolar precursors គ្រប់គ្រាន់បានពេញវ័យ ដូច្នេះទារកដែលកើតមិនគ្រប់ខែនៅពេលនេះជាធម្មតាអាចដកដង្ហើមបានដោយខ្លួនឯង។  ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ alveoli បន្តអភិវឌ្ឍនិងពេញវ័យទៅជាកុមារភាព។ 

VII. ការសនិ្នដ្ឋាន

ប្រព័ន្ធផ្លូវដង្ហើមជាប្រព័ន្ធមួយសំខាន់ក្នុងចំណោមប្រព័ន្ធផ្សេងៗទៀតពីព្រោះវាជួយទ្រទ្រង់ទៅដល់ជីវិតរបស់និងសត្វគ្រប់វិនាទីដោយ វាមានមុខងារសំខាន់ក្នុងការបណ្ដូរឧស្ម័ន ។ ម្យ៉ាងវិញទៀតវាមានការវិវឌ្ឍតាំងពីសប្ដាហ៍ទី៤រហូតមកដល់សប្ដាហ៍ទី២៨ទើបប្រព័ន្ធមួយនេះមានភាពពេញវ័យដែលអាចឲ្យទារកអាចដង្ហើមដោយខ្លួនឯងបាន។

 

រៀបរៀងដោយនិស្សិត ពេជ ឧដាន់